De afgelopen twaalf jaar heb ik regelmatig met mevrouw Ouweneel samengewerkt. In Museum Catharijneconvent coördineerde zij, onder mijn mandaat, werkzaamheden rond het prestigieuze en zeer succesvolle project Converting Sacred Spaces dat een culturele samenwerking met zeven Europese landen behelsde. Een prachtig boek was hiervan het meest tastbare resultaat, maar het vroeg ook de nodige diplomatie en tactische vaardigheden.

Later volgde ik met bewondering haar werkzaamheden op het vlak van hedendaagse kunst. Met kracht en allure weet ze ook hier weer internationale projecten van de grond te tillen en zich hier te presenteren op een waarlijk internationaal niveau.

Gezien haar grote kennis, fijngevoeligheid, bijzonder krachtig ontwikkeld uitdrukkingsvermogen op diverse niveau’s hebben we besloten onze krachten te bundelen in het initiëren van een ambitieus Europees kunstproject dat recht doet aan de uitdagingen die ons op dit bijzondere moment in de geschiedenis te wachten staan. Anikó maakt het echte verschil en dat is het grote compliment dat ik haar kan maken.

 

Guus van den Hout MA

 

Directeur/eigenaar Guus van den Hout Art & Advice

Emeritus-directeur Museum Catharijneconvent, Utrecht

Aanbeveling door Guus van den Hout Emeritus-directeur Museum Catharijneconvent

Anikó Ouweneel heb ik leren kennen tijdens mijn ontwikkeling als kunstenaar en met haar aan enkele exposities mogen werken. Opvallend in haar benadering is haar aandacht voor maatschappelijke ontwikkelingen. Maar vooral interessant is haar vermogen om de achterliggende verdieping van kunst te ontdekken en over te dragen.
De onderlinge samenwerking is moeiteloos en vol respect voor de kunst en de kunstenaar.
Verder draagt ze vaak interessante inzichten en expositiemogelijkheden aan. Daarin is ze zeer creatief en oplossingsgericht.
Kortom het is een feest om met haar te werken.

Hansa Versteeg
www.hansaversteeg.com

Aanbeveling door kunstenaar Hansa Versteeg

In de afgelopen jaren heeft Anikó Ouweneel mij bij tal van projecten betrokken. Haar aanpak is altijd zeer gepassioneerd en persoonlijk. De thema’s van de exposities zijn zowel origineel als maatschappelijk belangrijk. Alles waarover wij spraken in de periode van voorbereidingen werd door Anikó op tijd uitgevoerd, waarbij geen detail ontbrak. Anikó staat open voor suggesties, die zij vervolgens goed kan verwerken in het geheel. Ook toont zij zich zeer bekwaam in het aanbieden van randprogramma’s en extra evenementen rondom een expositie. Ik verheug me op onze verdere samenwerking en zal haar altijd volledig vertrouwen bij het samenstellen van bijzondere en grensoverschrijdende projecten.

 

Masha Trebukova

www.trebukova.net

Aanbeveling door kunstenares Masha Trebukova

Dit artikel verscheen eerder in:

Tijdschrift voor Nederlandse Kerkgeschiedenis, jaargang 23, nr.3: pp. 254-259.

 

De Waalse Kerk als Kruiswegstatie

Lieke Wijnia

 

Tijdens de vastentijd van 2019 liep er een artistieke Via Dolorosa door het centrum van Amsterdam. Een eeuwenoude traditie werd opnieuw vormgegeven door middel van hedendaagse kunst. In de Waalse Kerk huisde de elfde statie: Christus wordt aan het kruis genageld. Waar de kunstenaars deze statie interpreteerden vanuit de urgentie van de klimaatcrisis, kreeg de installatie in de context van zowel de geschiedenis van het kerkgebouw als de actualiteit van de vluchtelingencrisis een volledig andere betekenis toegekend.[1]

 

Kunst in de kerk

De vraag hoe eigentijdse kunst zich tot kerken, hun functie en geschiedenis kan verhouden is niet nieuw, maar wel blijvend relevant. Er zijn verschillende voorbeelden te noemen. binnen het programma Toekomst Religieus Erfgoed van de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed (RCE) vond in november 2019 het project Kerk en Kunst plaats.[2] De combinatie van kunstmuseum en gebedshuis in de Oude Kerk in Amsterdam is al jaren voortdurend onderwerp van publieke discussie. En de locaties waar concerten tijdens bijvoorbeeld Musica Sacra Maastricht en het Festival Oude Muziek plaatsvinden, zijn een integraal onderdeel van de beleving van de muziek én het succes van dergelijke festivals. Het geheim van vruchtbare ontmoetingen tussen kunst en kerk lijkt vooral te schuilen in een goede afstemming tussen artistieke inhoud en de historie van de religieuze plaatsen.

 

Bezien vanuit de relatie tussen eigentijdse kunst en kerken stond er in het voorjaar van 2019 een relevant kunstproject in Amsterdam. Verspreid over een aantal kerken en musea, vertelde de kunstroute Art Stations of the Cross over de kruiswegstaties door eigentijdse kunstwerken op tot de verbeelding sprekende locaties te plaatsen.[3] De kunstwerken waren een combinatie van objecten speciaal gemaakt voor deze gelegenheid en reeds bestaand werk dat bij een statie werd geplaatst. Slechts een van de kunstwerken verbeeldde direct de kruiswegstatie, de anderen waren associatief bij de thema’s van de staties geplaatst. Hierdoor werden deelnemers aan de kunstroute gevraagd om hun verwachtingen over wat de kruisweg is en hoe deze er uitziet uitgedaagd te laten worden. Dit leverde soms botsingen, maar veelal rijke inzichten en ervaringen op. De kunst bracht regelmatig het passieverhaal op onverwachte manieren naar voren.

 

Na een korte introductie van Art Stations in het algemeen en de route in Amsterdam in het bijzonder, beschrijft de rest van dit artikel een specifieke statie, de elfde – Jezus wordt aan het Kruis Genageld. Deze statie werd in de Waalse Kerk gerepresenteerd door de kunstinstallatie Salt Water Skin Boats van Erica Grimm, Sheinagh Anderson en Tracie Stewart.

 

Artistieke kruisweg

Art Stations lijkt naadloos aan te sluiten bij de levendige Passie-cultuur die Nederland rijk is, met de hausse aan uitvoeringen van Bach’s Matthäus Passion, het jaarlijkse mediaspektakel The Passion uitgezonden op prime time televisie en de vele meezingvarianten van de Mattheus Passie.[4] Het is echter een internationaal project, dat voor het eerst in 2016 in Londen plaatsvond. Opgericht door Aaron Rosen (theoloog en curator) en Catriona Laing (dominee), wil Art Stations een eigentijdse en artistieke vertaling van de traditie van de kruiswegstaties bieden. Hoewel de kruiswegstaties verbonden zijn aan de fysieke locatie van de Via Dolorosa in Jeruzalem, is het ook eigen aan deze traditie dat ze in velerlei vormen over de hele wereld is te vinden: als schilderijen en sculpturen in katholieke kerken, maar ook als toneelstukken, films en muzikale composities. Art Stations is iedere editie weer anders, met een nieuwe selectie kunstwerken en locaties, maar tot nu toe altijd in een grootstedelijke context. Na Londen, waren Washington D.C. en New York aan de beurt. De multireligieuze kaders die dergelijke steden te bieden hebben, ziet Rosen als meerwaarde. Hij omschreef eerder de kunstroute als ’much less as imposing a religious topography on the metropolis than drawing out and making more clearly visible the religious significance which the city already possesses.”[5] De deelnemende kunstenaars zijn eveneens van verschillend of geen geloof. Het is nadrukkelijk niet de bedoeling om een katholieke route te ontvouwen, maar juist een multireligieuze en actuele dimensie naar boven te halen door de combinatie van kunstwerk, locatie en het thema dat met iedere statie kan worden aangesneden.

 

De Amsterdamse editie had als thema Troubled Waters. Dit werd breed geïnterpreteerd.

De handels- en havengeschiedenis van Amsterdam, waaronder de koloniale geschiedenis, kwamen aan bod. Maar ook de beschermheilige van de stad, St. Nicolaas. Aan hem zijn drie kerken zijn opgedragen (geweest), die tevens deelnamen aan de route. Daarnaast kwamen de klimaatcrisis en de dreiging van het immer-stijgende water aan de orde, evenals vaarwegen als dragers waarop mensenhandel en de vluchtelingcrisis zich ontvouwen. Hoewel deze interpretaties vooral betrekking hadden op de geselecteerde kunstwerken en locaties, bleef het algemene doel van Art Stations in stand: het bieden van een contemplatieve tocht – een pelgrimage, zo u wilt – die, door de lens van het Passieverhaal, uitnodigt tot reflectie op hedendaagse vormen van sociaal onrecht.

 

Route in Amsterdam

Art Stations in Amsterdam werd georganiseerd door diverse partners,[6] met aan het stuur twee curatoren: Marleen Hengelaar-Rookmaker en Aniko Ouweneel-Tóth. Ieder nam de helft van de staties voor haar rekening, waarbij de grootste uitdaging lag in het creëren van goede combinaties tussen kunstwerk, locatie en statie. Daarnaast bleek het schier onmogelijk om de route in chronologische volgorde geplaatst te krijgen (afb.1). Dit had te maken met wijzigingen in deelnemende locaties en de voorkeuren van locaties voor een bepaalde statie of kunstwerk. Ook vormden de openingstijden een uitdaging, omdat die in de meeste kerken afhankelijk waren van de beschikbaarheid van vrijwilligers. Desalniettemin vormde dit voor de meeste deelnemers geen obstakel. Er werden door de meesten een aantal bij elkaar in de buurt gelegen staties bezocht, en dat voldeed. Tijdens dergelijke bezoeken, was het besef terdege aanwezig dat de staties onderdeel uitmaakten van een groter geheel, ondanks dat de rest niet op dat moment werd bezocht.

 

De deelnemende kerken waren de Basiliek van de Heilige Nicolaas, Keizersgrachtkerk, Onze Lieve Vrouwekerk, Doopsgezinde Singelkerk, Mozes en Aäronkerk (leefgemeenschap St’ Egidio), Waalse Kerk en de Oude Kerk. Andere locaties waren de Allemanskapel van leefgemeenschap Oudezijds100, Museum Ons’ Lieve Heer op Solder, The Small Museum van Paradiso, Amsterdam Galerij bij het Amsterdam Museum, de Reinwardt Academie en de Hoftuin bij het Corvershof. De plattegrond laat zien hoe de route was geplaatst in het historisch en toeristisch hart van Amsterdam, waar de Wallen een prominente plek innemen. Dit sloot naadloos aan bij de thematiek van de kunstroute. Niet alleen omdat hier de monumentale grachten liggen, maar ook omdat de thematiek van sociaal onrecht hier heel direct invoelbaar wordt. Het kunstwerk dat Yona Verwer en Katarzyna Kozera speciaal voor de derde statie maakten ging bijvoorbeeld over prostitutie en mensenhandel. Waar dit in het kunstwerk een schilderij en een virtual-reality laag behelsde, ervaarden de meeste deelnemers deze thematiek heel direct als echte realiteit tijdens het wandelen van de route.[7] Een andere, evenzeer waardevolle vorm van betekenistoekenning vond plaats bij de statie in de Waalse Kerk en had alles te maken met de geschiedenis van deze plek.

 

Kerk voor vluchtelingen

Nadat in 1588 de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden werd gesticht, werd Nederland een wijkplaats voor protestanten die hun thuisland waren ontvlucht.[8] Deze vluchtelingenstroom was in 1572 op gang gekomen, toen de Hugenoten – Franstalige protestanten – actiever vervolgd werden. In de landen van aankomst verenigden de Hugenoten zich om in hun eigen taal kerkdiensten te houden. Zo ontstonden ook in de Nederlanden Waalse Kerken. In Amsterdam werd in 1586 de kapel van het voormalig katholieke Paulusbroederklooster door het protestantse stadsbestuur, dat in 1578 het katholieke regentschap had vervangen, toegewezen aan de grote groep Walen in de stad.

 

Na een korte periode van beperkte geloofsvrijheid eind zestiende en begin zeventiende eeuw, werden de rechten van de Hugenoten door kardinaal Richelieu en Louis XIV verder ingeperkt. In 1685 werden zij die openlijk hun protestantse geloof beleden vogelvrijverklaard, doordat Louis XIV het Edict van Nantes herriep. Hierop volgde een tweede massale uittocht. Honderdduizenden Hugenoten zochten elders een onderkomen. In 1688 kende Nederland maar liefst 62 Waalse Kerken. In 1871 waren er hier nog maar 21 van over. De Walen waren in de tussenliggende tijd steeds meer onderdeel gaan uitmaken van Nederlandstalige gemeenschappen. Bovendien was het belang van Frans als conversatietaal verminderd.

 

De Waalse Kerk in Amsterdam is een aantal keren grondig verbouwd en gerenoveerd, de laatste keer in de jaren negentig van de vorige eeuw. Toen zijn er een heel aantal grafstenen gevonden, waarmee de vloer in de kerk zoveel mogelijk in de oorspronkelijke staat is teruggebracht. De kunstinstallatie die tijdens Art Stations in de Waalse Kerk werd geplaatst, resoneerde voor de kerkgemeente sterk met haar geschiedenis als heilplaats voor (religieuze) vluchtelingen – en kreeg die functie, onverwacht, opnieuw tijdens de looptijd van Art Stations.

 

Tussen geschiedenis en actualiteit

De installatie getiteld Salt Water Skin Boats bestond in de Waalse Kerk uit 5 scheepjes, die op hoogte door de kerk heen waren opgehangen. De scheepjes zijn ‘huidboten’, als metafoor voor de kwetsbaarheid van het menselijk lichaam, bestaand uit en omringd door water (afb.2). Water dat een dreiging voor de mensheid vormt. En, omgekeerd, water dat onomkeerbaar door menselijk handelen wordt beïnvloed. De scheepjes zweefden boven de hoofden van kerkgangers en deelnemers aan de kunstroute, zodat ze van onderop bekeken konden worden. Het licht viel door het papier, de was en het huid-materiaal dat in de bootjes was verwerkt, waardoor de fragiliteit van de werken extra werd benadrukt. De installatie werd vergezeld van een soundscape, die kon worden geactiveerd op de mobiele telefoon door een QR-code te scannen. In deze compositie ontvouwde zich het leven van een oceaan, afwisselend rustig kabbelend en hevig golvend.

 

De kunstinstallatie was gekoppeld aan de elfde statie, de kruisiging van Jezus. De curatoren stelden in de catalogus de vraag: ‘In de afgelopen 200 jaar heeft menselijk handelen diep ingegrepen op het welzijn van de wereldoceaan. Eerst hebben we Gods zoon gekruisigd, is het nu de beurt aan zijn schepping?’[9] De kunstenaars en de curatoren interpreteerden deze installatie als een belichaming van de urgentie van de klimaatcrisis. Echter, de kerkgemeente vond in dit kunstwerk een aanknopingspunt bij haar eigen geschiedenis als een ander actueel probleem: de vluchtelingencrisis. Door deze verbinding tussen heden en verleden ging de kerkgemeente akkoord met een dergelijk ruimtebepalend kunstwerk in hun gebedshuis.[10]

 

Ook de meerderheid van de bezoekers ervaarden een verband met de vluchtelingencrisis. In de kwetsbare organische scheepjes zagen zij een symbolische verbeelding van de kwetsbaarheid van de vele vluchtelingen die op gammele bootjes gevaarlijke wateren proberen over te steken op zoek naar een veiliger bestaan. De ervaring van deze thematiek door middel van een kunstwerk in een rustgevende plek zoals een kerk, leverde dubbele gevoelens op. Een bezoeker merkte op:

 

‘De link met vluchtelingen legde ik direct, terwijl het waarschijnlijk niet de (eerste)           betekenis is die de kunstenaar erin legde. De combi met kerk, de kleuren daar en het    licht was ook prachtig. Het “mooi” vinden en de “trieste” betekenissen vind ik ook       een interessante ervaring: het verscherpt elkaar (mooi-triest) omdat je het    tegelijkertijd ervaart.’

 

Bovendien benoemden verschillende bezoekers dit kunstwerk als de kruiswegstatie die hen het meest was bijgebleven, omdat deze hen had aangezet tot nadenken. Een bezoeker schreef: ‘vooral omdat het in 1 klap al mijn ideeën over het project (als heel christelijk) weerlegde. En direct het gevoel triggerde van “ik snap het niet, wat betekent dit” waardoor ik zelf moest gaan nadenken.’ Een andere bezoeker stelde: ‘De tere bootjes in de Waalse Kerk blijven me bij, als verwijzing naar de vluchtelingenproblematiek en naar de milieuproblematiek. Ze zijn een oproep om daarover na te denken.’ Dit aanzetten tot nadenken vond niet iedereen even prettig. Sommige bezoekers vonden het ‘vergezocht’, of vonden dat het kunstwerk pas tot leven kwam nadat er uitleg bij was gegeven door een rondleider. Over het algemeen was de koppeling tussen de traditionele kruiswegstaties en actuele onderwerpen in de kunstwerken voor veel bezoekers een meerwaarde. ‘Zeker heeft dit voor nu een actuele relevantie, (…) [het] maakt duidelijk dat in onze samenleving nog steeds dezelfde dynamieken spelen als 2000 jaar geleden.’

 

Geheel onverwacht werd de kerk tijdens de looptijd van Art Stations opnieuw een schuilplaats voor vluchtelingen. Nadat de Gemeente Amsterdam de winteropvang per 1 april stopzette, hadden een groep ongedocumenteerde vluchtelingen plotseling geen slaapplaats meer. Ad-hoc organiseerde het Code Rood Netwerk (bestaand uit de Protestantse Kerk Amsterdam, Amsterdam City Rights, Caritas Amsterdam, Stap Verder en diverse stadskerken) een week waarin deze groep iedere nacht onderdak werd geboden in een andere kerk. Hiermee werd aandacht gevraagd voor de onhoudbaarheid van de situatie waarin deze groep zich bevond. Een van deelnemende kerken was de Waalse Kerk, waarin mensen zonder onderdak de nacht spendeerden op de teruggevonden grafstenen, onder de Salt Water Skin Boats (afb.3). Op een manier die de curatoren van de kunstroute van tevoren niet hadden kunnen bevroeden, werd de Waalse Kerk waarlijk een kruiswegstatie, een halteplaats op een eigentijdse lijdensweg.

 

Ter afsluiting

Art Stations of the Cross in Amsterdam bood een tijdelijke, eenmalige route. Hiervoor zijn er door de organisatie waardevolle verbanden (en verbonden) opgezet tussen kerken, kunstenaars en de kruiswegstaties. Het passieverhaal functioneerde als prisma op de actualiteit. Maar dit werkte ook omgekeerd: de actualiteit gaf het passieverhaal een eigentijds, en daarmee eveneens tijdloos, karakter. Veel deelnemers aan de route ervaarden het passieverhaal als relevant voor deze tijd.

 

Ondanks de zware thematiek, die sommige mensen een gevoel van hopeloosheid of onmacht gaf, liep door de hele kunstroute een gevoel van hoop. Dit was met opzet door de curatoren gedaan, en kwam het duidelijkst tot uiting in de toevoeging van een vijftiende statie: de wederopstanding. Met als vertrekpunt de thematiek van de kruisweg, verwerden de kerkgebouwen niet louter tot tijdelijke tentoonstellingsruimte. De kerk bleef kerk, maar kreeg er door het geplaatste kunstwerk een extra, tijdelijke rol bij. Op deze manier droeg de kunst bij aan de kerkgebouwen als schuiloord of pelgrimsplaats, als plek waarin existentiële vragen en artistieke verbeeldingen daarvan centraal stonden. In het geval van de Waalse Kerk greep de kunstinstallatie voor velen niet alleen terug op de historische rol van de kerk, maar bleek het ook onverwacht in te spelen op haar rol in actuele ontwikkelingen.

 

De Amsterdamse route was onderdeel van een meerjarig, internationaal project. Nadat de fysieke Art Stations route in Deventer in 2020 door de Coronacrisis voortijdig moest sluiten, staan voor de komende jaren steden als Detroit en Vancouver op de planning. Waar dit project steeds weer in grote steden via het passieverhaal aandacht vraagt voor sociale ongelijkheid en onrecht, blijft intussen het Code Rood Netwerk onvermoeibaar vechten voor een rechtvaardige behandeling van vluchtelingen. De Waalse Kerk herinnert ons er aan dat dergelijke kwesties in vorige eeuwen niet anders waren.

 

Onderzoek

Deze bijdrage is gebaseerd op veldonderzoek dat is verricht tijdens de voorbereidingen en de looptijd van de kunstroute. Als lid van het organisatiecomité kreeg ik de mogelijkheid om de besluitvorming van dichtbij te volgen. Ik heb niet aan inhoudelijke beslissingen bijgedragen, mijn taken binnen de organisatie waren praktisch-uitvoerend van aard. Gedurende de looptijd van de kunstroute heb ik data verzameld onder de deelnemers, op basis van deelname aan meerdere rondleidingen, twee lezingen en plenaire gesprekken, en 54 ingevulde vragenlijsten. Weergegeven ervaringen van deelnemers, anoniem in dit artikel verwerkt, zijn op dit veldwerk gebaseerd.

 

Dr. L. Wijnia (1985) werkt als Conservator bij Museum Catharijneconvent en is als Fellow verbonden aan het Centrum voor Religie en Erfgoed van de Rijksuniversiteit Groningen. Recente publicaties van haar hand zijn: ‘Relocated Pilgrimage: An Artistic Via Dolorosa in the Heart of Amsterdam.’ International Journal for Religious Tourism and Pilgrimage 8(v)2020: 70-82 en ‘Beyond the Return of Religion: Art and the Postsecular.’ Research Perspectives in Religion and the Arts 2:3 (Brill 2018).

Email-adres: l.wijnia@catharijneconvent.nl

 

 

Bijschriften afbeeldingen:

Afb.1. Plattegrond van de Art Stations route in Amsterdam, 2019.

Afb.2. Erica Grimm in samenwerking met Tracie Stewart en Sheinagh Anderson (geluid): Salt Water Skin Boat (2018), mixed media. Foto: Sharon Huget.

Afb.3. Ongedocumenteerde vluchtelingen slapen in de Waalse Kerk tijdens de nood-actie van het Code Rood Netwerk. Foto: Pablo Eppelin, Amsterdam City Rights.

 

 

[1] Deze bijdrage is geschreven in het kader van een onderzoeksproject naar kunstpelgrimage, en naar Art Stations of the Cross in het bijzonder. Dit onderzoek is genereus ondersteund door het Sormanifonds en Gladstone’s Library.

[2] Zie voor de zes evenementen die onder deze noemer plaatsvonden de brochure Kerk en Kunst, hier te downloaden: https://www.cultureelerfgoed.nl/publicaties/publicaties/2019/01/01/programma-kerk-en-kunst.

[3] Voor meer informatie, zie de website https://www.luceartsandreligion.org/amsterdam-2019.

[4] Mirella Klomp en Marten van der Meulen, ‘The Passion as a Ludic Practice. Understanding Public Ritual Performances in Late Modern Society: A Case Study from The Netherlands’, Journal of Contemporary Religion 32 (2017)  387–401. DOi: 10.108013537903.2017.1362879.

Ernst van den Hemel, Passie voor Passie. De Matthäus, The Passion en andere Passiespelen in Ontkerkelijkt Nederland (Utrecht 2020).

[5] S. Brent Plate, ‘“The Stations of the Cross”: An Interview with Aaron Rosen’, Material Religion 12 (2016) 255-257, aldaar 257.

[6] Betrokken partners waren Stichting ArtWay, Visio Divina en de Protestantse Kerk Amsterdam. Het project werd gesteund door Stichting Kerk en Wereld, de Van der Leeuwstichting en fondsen die anoniem wensen te blijven.

[7] Deze observatie is verder uitgewerkt in: L. Wijnia, ‘Relocated Pilgrimage: An Artistic Via Dolorosa in the Heart of Amsterdam’, International Journal for Religious Tourism and Pilgrimage 8(v)2020: 70-82.

[8] Deze en de volgende alinea over de geschiedenis van de Waalse Kerk zijn gebaseerd op Willem van Bennekom, Mes Frères! De Waalse Kerk in Amsterdam (Amsterdam 2017) en de website van de Waalse Kerk Amsterdam: https://dewaalsekerk.nl/home/kerk/geschiedenis/ (geraadpleegd op 30 maart 2020).

[9] Art Stations of the Cross: Troubled Waters. Tentoonstellingscatalogus (Amsterdam 2019) 25.

[10] Gesprek met co-curator Aniko Ouweneel-Tóth, 21 februari 2020.

Artikel van Lieke Wijnia over statie 11 van het project ‘Art Stations of the Cross Amsterdam’ in het Tijdschrift voor Nederlandse Kerkgeschiedenis

In deze aflevering krijgen we een cursus kunst kijken van Anikó Ouweneel-Tóth, cultuurhistoricus en conservator. Als telg uit een vooraanstaand Hongaars kunstenaarsgeslacht, ervoer ze al op driejarige leeftijd dat de wereld een kunstwerk was waarin ze leefde. Anikó neemt ons mee in haar kijk op kunst en schoonheid als manier om de basis van ons bestaan te ontdekken en God te ontmoeten. Links naar de besproken kunst vind je hieronder.

Outline

0:17 Introductie Anikó

1:26 De Kruisweg als kunst

6:07 Verwondering beoefenen voor blonde polderjongens

14:27 Kijken naar de Veronicastatie

26:33 De ogen van de Madonna del Mare Nostrum

38:06 De Madonna op de wallen

42:34 Mateloos liefhebben

Shownotes

Anikó’s website Visio Divina

Link (pdf) naar de besproken kunstwerken

Beeldmeditaties over Madonna del Mare Nostrum en Veronicastatie

Websites van kunstenaars Guler Ates en Hansa Versteeg

Reizende tentoonstelling Art Stations of the Cross

Meer over de 14 + 1 Statieën

Coverbeeld: Geert de Jong, CheeseWorks

📩 hallo@lifequestpod.nl

🧭 www.lifequestpod.nl

🐦 @lifequestpod

Presentatie: Michiel Gouman en Alec Timmerman

Productie: Caroline Oosterwijk

Montage: Alec Timmerman

Artwork: Peter van Beek

Muziek: Thanks Brendon Bigly! boqeh.bandcamp.com

Mede mogelijk gemaakt door het Jan Luyken Instituut.

Nieuw podcast over kunst en het leven voor LifeQuest

Lieke Wijnia (conservator Museum Catharijneconvent Utrecht/University of Groningen) published her research results on the 2019 exhibition Art Stations of the Cross in the article ‘Relocated Pilgrimage: An Artistic Via Dolorosa in the Heart of Amsterdam‘.

FRESH OFF THE PRESS: Article about Art Stations of the Cross 2019 in the ‘International Journal of Religious Tourism and Pilgrimage’

Moderne kunstpelgrimage van Deventer eindigt bij een open graf

Een ‘hedendaagse kunstpelgrimage’ voert in de binnenstad van Deventer langs veertien moderne Kruiswegstaties. Van een roadmovie door de Auvergne tot de gevechten in de Donbas, lijden mengt zich met onschuld. Deventer

Gerard ter Horst
Recensie Art Stations Deventer in ND op 7 maart 2020

PODCAST with Anikó by Sonja Smalheer: What artists need to know about working with an art curator

Listen to the podcast here!

Art Podcaster Sonja Smalheer’s intro text from her website:

In today’s episode we draw back the curtain and take a look at the role and work of an art curator.

Aniko Ouweneel is my guest and shares how she uniquely weaves together her expertise as a cultural historian and her vast experience as an art curator.

She has co-organized and designed more than 30 exhibitions, she has juried showed, authored books, lectures at universities and writes a regular art blog.

She is a member of the A. Toth Sander Art Foundation in which she treasures the art of her grandfather, A. Toth Sander; safeguarding the legacy of this world renown avant-garde artist who exhibited with artists like Picasso and Leger.

I can safely say that she is an expert in her field and has art rooted deep within her DNA.

Recently I had the privilege to work closely with her when she commissioned one of my textile installations for an exhibition celebrating the 700th year of city rights of Culemborg in The Netherlands.

I experienced firsthand how the roles of curator, artist and themes intertwine to compose an art exhibition and I am convinced her insights will be of value to you.

In this episode Aniko Ouweneel shares more about:

  • The role of the curator,
  • What artists need to know when working with a curator,
  • The relationship between the theme, the art and the location,
  • A huge international exhibition she recently curated in the inner city of Amsterdam which attracted more than 10 000 visitors,
  • Find out what made this exhibition such a success.

Aniko shares some valuable insights to help artists develop their skills and grow in their art career.

PODCAST with Anikó by Sonja Smalheer: What artists need to know about working with an art curator

Reviews

Reviews by Victoria Emily Jones in Art & Theology

over het Handboek voor Kunst in de Kerk in 2015

TV interview in het programma Café Tinto

een leuk oud interview uit het jaar 2007

een interview met Evert Jan (en Anikó)

over passie

Interview in blad VUUR

door emeritus hoogleraar Esthetica Wessel Stoker

Recensie over het Handboek voor Kunst in de Kerk

Kruisweg in Amsterdam

Over een expert rondleiding Stations of the Cross Amsterdam

Kruisweg door Amsterdam in veertien kunstwerken

Veertien kunstwerken vormen een moderne kruisweg door Amsterdam. ‘Kan de wereld mij wat schelen? Daar geeft de kruisdood antwoord op en die vraag roepen de kunstwerken nu bij ons op.’

Amsterdam

Ratelende rolkoffers, schreeuwerige Nutella-winkels en een penetrante wietlucht; het centrum van Amsterdam lijkt uitermate ongeschikt voor een meditatieve wandeling. Toch kan er juist in de hoofdstad deze veertigdagentijd voor Pasen een contemplatieve route gelopen worden langs kunstwerken die de veertien staties van Jezus’ kruisweg verbeelden.

In rooms-katholieke kerken zijn die veertien momenten – vanaf Jezus’ veroordeling tot de graflegging – vaak te zien op evenzoveel klassieke schilderijen. De kruisweg in Amsterdam is minder traditioneel en herkenbaar. De vijftien moderne kunstwerken van Art Stations of the Cross (zie kader) willen de bezoeker naast Jezus’ lijdensweg ook laten bezinnen op het lijden en onrecht in de wereld.

‘Statie één, de eerste stap’ heeft iemand geschreven in het gastenboek van de Nicolaasbasiliek, schuin tegenover het Centraal Station. De geschilderde klassieke staties aan de muren springen direct in het oog. Links voorin staat de moderne statie recht onder het Maria-altaar en de eerste statie aan de muur: Jezus wordt ter dood veroordeeld. ‘Madonna del Mare Nostrum’ heet het portret van Hansa Versteeg dat pas van dichtbij van een foto te onderscheiden is. Een jonge moeder met een kind op haar heup kijkt de toeschouwers recht aan, of kijkt ze over je heen? Moeder en kind zijn omhuld met een nooddeken van goudfolie, maar ze zien er niet hulpeloos uit. ‘Wat vind je van haar?’ Anikó Ouweneel, een van de twee curatoren van Art Stations of the Cross, komt door de kerk aanlopen. Ouweneel deelt al snel wat ze zelf ziet. De gevluchte moeder is niet hulpeloos, ze is zelfs waardig, net zoals het kind op haar arm. Beiden kijken de toeschouwer aan: veroordelen jullie ons?
sereen

Op de statige Keizersgracht belandt de pelgrim in een kleine lichte ruimte van de Syrisch-orthodoxe kerk. De vloer en wanden zijn bekleed met quotes van vluchtelingen geschreven in het lettertype codex, het bekende lettertype van eeuwenoude teksten die het bewaren waard zijn. De Turkse kunstenares Güler Ates verzamelde de uitspraken uit de vele interviews die ze maandenlang hield. Ondanks de wanhoop die erin doorklinkt, voelt de ruimte sereen. Komt het door de lichtinval van het grote raam, de afwezigheid van de pracht en praal in de nabijgelegen Syrisch-orthodoxe kerk? Of door de drie foto’s die door de ruimte hangen van een gesluierde vrouw voor een christelijk altaar? Deze foto’s lijken troost te bieden aan de woorden eromheen.

Deze kruisweg lopen is een contemplatieve tocht. ‘Contemplatie is je naar binnen richten, je op God richten. En dan weer naar buiten’, zegt Ouweneel. Daarvoor leent de hoofdstad zich juist goed. De prachtige locaties, veelal religieus en soms seculier – zoals het Amsterdam Museum – laten je vergeten dat je in Amsterdam bent. De route doet beseffen hoe rijk deze stad is met al haar prachtige kerken. Een stap naar buiten en de realiteit slaat weer in het gezicht. Dat komt hard aan in de rosse buurt, de plek waar de laatste vier staties en de vijftiende, de opstanding, dicht bij elkaar te zien zijn.
boten

De Waalse kerk doet dorps aan met het pleintje voor de deur. Binnen hangt statie elf: Jezus wordt aan het kruis genageld. Door de lichte kerk zweven vijf verlichte boten, gemaakt van onder andere houten takken, kaasdoek en dierenhuiden. Op de romp van de boten zijn flarden van wetenschappelijke formules te lezen over onder andere de verzuring van water en smeltende ijskappen. Na Jezus kruisigen we nu de aarde, lijkt de Canadese Erica Grimm te willen zeggen met haar installatie Salt Water Skin Boats. Is het niet frustrerend als een pelgrim niet alle verwijzingen in een kunstwerk opmerkt?

Van de Waalse kerk loopt de tocht naar het nabijgelegen kleine kapelletje van de oecumenische leefgemeenschap Oudezijds 100, pal naast de bekendste erotische tent ter wereld. De kapel is een kleine stilte-oase met alleen het geluid van water dat zachtjes klettert in het doopbassin. In haar langwerpige kunstwerk ‘Ontferming’ heeft Anjet van Linge veertien keer het woord ‘eleison’ gekerft. Recht onder elkaar staan de woorden, met tussen het derde en vierde woord een keer ‘Kyrie’ (Heer). Het rechte paneel is een kruis. De locatie, de statie (nummer twaalf, Jezus sterft aan het kruis) en het kunstwerk versterken elkaar.

Weer buiten, in het steegje tussen de Oudezijds Achterburgwal en de Ou­dezijds Voorburgwal, vertelt Ouweneel over statie dertien: Jezus wordt van het kruis afgenomen, verbeeld door het kunstwerk ‘The Last Days’ van de Nederlandse Jan Tregot. ‘Je wilt weg als je dat kunstwerk ziet’, vertelt Ouweneel. ‘Echt, omdraaien en wegwezen.’ Ze heeft gelijk. Tregot heeft een afgedankt Jezusbeeldje zorgvuldig opnieuw geschilderd en toegetakeld. Een afgerukte hand hangt nog aan het houten kruis. Jezus ligt onthoofd voor het kruis. Weerzinwekkend. Museum Ons’ Lieve Heer op Solder helpt de weglopende bezoeker. Recht tegenover de eenzame Jezus is een houten piëta te bekijken, een houten beeldje van een treurende Maria met Jezus in haar armen. Een rode streep op de grond die naar geel verandert, verbindt de twee kunstwerken.

De kruisweg eindigt een paar meter verderop. Statie veertien ‘Jezus wordt in het graf gelegd’ en vijftien ‘de opstanding’ zijn te zien in de Oude Kerk. De organisatoren van Art Stations of the Cross hoefden hiervoor niets naar Amsterdam te halen. Het kunstwerk was er al. De Oude Kerk kocht vorig jaar een rood raam van de Italiaan Giorgio Andreotta Calò, dat in de kleine grafkapel van de Oude Kerk is geplaatst. Voor de Beeldenstorm stond hier een sculptuur van de graflegging. Nu is er alleen nog een baldakijn te zien, met daaronder de opvallend lege plek.

Na Pasen worden de moderne kunstwerken allemaal weer uit Amsterdam verscheept naar de eigenaren, maar het bloedrode raam, het licht op de opstanding, dat blijft.

***

Art Stations of the Cross is een kunstproject dat in de veertigdagentijd aanzet tot reflectie over actuele vormen van onrecht. Veertien (plus één) kunstwerken verbeelden de veertien staties van Jezus’ kruisweg. Zeven Nederlandse en zeven buitenlandse, christelijke en niet-gelovige kunstenaars werkten mee aan het project. Dit jaar is in Amsterdam de vierde editie te bekijken, na Londen (2016), Washington (2017) en New York (2018). Een impressie van alle kunstwerken die in Amsterdam te zien zijn, is te vinden op artstations.org. Voor wie meer wil lezen, schrijven Ouweneel en mede-curator Marleen Hengelaar op de website artway.eu van Hengelaar beeldmeditaties bij de kunstwerken.

***

Dit artikel verscheen eerder in het Nederlands Dagblad op 25 maart 2019.

***

Afbeeldingen door Martin Waalboer

Interview in het Nederlands Dagblad door Ilona de Lange

Op woensdag 6 maart 2019 schreef Edo Dijksterhuis over de moderne kruiswegstatie voor Het Parool:
‘Moderne werken roepen op tot inkeer bij oude thema’s — Om bij stil te staan: lijden van deze tijd’

Recensie van Art Stations of the Cross door Edo Dijksterhuis voor Het Parool

afbeelding hiernaast: Lynn Aldrich, ‘Ocean Eden’. © DENK Gallery, Los Angeles

Een kunstroute langs veertien staties van de kruisweg
in dagblad Trouw Religie en Filosofie
4 maart 2019 door Laura Molenaar

De tentoonstelling ‘Stations of the Cross’ neemt de bezoeker mee op pelgrimstocht door Amsterdam. Langs hedendaagse kunst, die de eeuwenoude vastentraditie in nieuwe vormen toont.

Naast de Oude Kerk in Amsterdam kijkt een prostituee achter glas verveeld op haar telefoon. Langs de rode lichten wandelt een groep toeristen naar de kerk. Ook binnen, in de Heilig grafkapel, schijnt rood licht. Hier is de kleur echter onderdeel van een kunstwerk. De kapel vormt het sluitstuk van de tentoonstelling ‘Stations of the Cross’, die verspreid over dertien locaties in Amsterdam te zien is.

Woensdag opent de tentoonstelling, tegelijk met het begin van de christelijke vastentijd, de veertig dagen tot aan Pasen, die ook wel de lijdenstijd wordt genoemd. De naam ‘Stations of the Cross’ refereert aan de rooms-katholieke traditie om op Goede Vrijdag, de laatste vrijdag van de vastenperiode, langs veertien ‘kruiswegstaties’ te lopen. Dat zijn schilderijen of beeldhouwwerken die gebeurtenissen rondom Christus’ veroordeling, kruisiging en graflegging uitbeelden.

“Voor bezoekers moet het lopen langs de kunstwerken voelen als een pelgrimstocht”, zegt Klaas Holwerda, programmacoördinator van de tentoonstelling. Door het wandelen kom je tot bezinning, zegt hij, net zoals vastende gelovigen dat doen. De kunstwerken nodigen uit tot reflectie op lijden, niet alleen dat van Jezus maar ook hedendaags lijden, zoals dat van uitbuiting in de prostitutie of de ontberingen van vluchtelingen.

Eerder werd de tentoonstelling georganiseerd in Washington, Londen en New York. “We geven er hier onze eigen vorm aan, met een eigen selectie van kunstwerken en een eigen thema”, zegt Holwerda. Dat thema is ‘troubled waters’, en verwijst naar de ambigue relatie die de stad Amsterdam heeft met water. “Niet alleen de grachten zijn typisch Amsterdams, ook de hoge herenhuizen, gebouwd met de rijkdom die we hebben verworven met handel en slavernij.”
Giorgio Andreotta Calò zorgt met ‘Anastasis’ voor rood licht in de Heilig grafkapel van de Oude Kerk. © Maarten Nauw

Dubbelzinnig

De installatie van Erica Grimm in de Waalse Kerk grijpt terug op de dubbelzinnige betekenis van water. Enorme boten van hout en dierenhuid verbeelden de elfde statie, de kruisiging van Jezus. Voor bezoekers is het mogelijk deze en de andere staties te bezoeken per boot. Op zondagen organiseert rederij Lampedusa rondvaarten, en hergebruikt daarvoor vluchtelingenboten. Vluchtelingen die aan het inburgeren zijn vertellen daarbij hoe immigratie Amsterdam heeft gevormd.

Erica Grimm, ‘Salt Water Skin Boats’. © Sharon Huget.
Hoewel de tentoonstelling aansluit bij een rooms-katholieke traditie, is die niet alleen bedoeld voor katholieken, zegt Holwerda. Naast katholieke kerken zijn ook protestantse, doopsgezinde, een Syrisch-orthodoxe kerk en een aantal seculiere musea gekozen om de staties te huisvesten. “Dat hebben we bewust gedaan. We willen de kunst niet in de kerk opsluiten. Bovendien afficheren de kunstenaars zich ook niet allemaal als christenen. Twee kunstenaars zijn joods, enkele anderen zijn helemaal niet gelovig.”

Holwerda merkt dat de belangstelling voor de vastentijd heropleeft. “Er is nog een enkeling die traditioneel vast, maar er is wel een toenemende behoefte aan bezinning.” Dat komt vooral voor bij de jongere generatie, de millennials, zegt hij. Als predikant bij de protestantse Nassaukerk merkt hij dat jonge kerkgangers op zoek zijn naar spiritualiteit. “Ze zoeken naar moderne manieren van vasten en vinden een eigen vorm om te reflecteren op hun luxe leven.”

Problemen met naakt

Het was een puzzel om de locaties, kunstwerken en staties goed op elkaar te laten aansluiten, zegt Holwerda. Eén kerk had problemen met het kunstwerk ‘Der Tod und das Mädchen’ van Janpeter Muilwijk, die het moment verbeeldt waarop Jezus voor de derde keer onder het gewicht van het kruis bezwijkt. “De kunstenaar heeft dit werk gemaakt als reactie op de suïcide van zijn dochter. Maar de kerk had problemen met het naakt afgebeelde meisje.” Nu hangt het tweeluik in de Doopsgezinde Kerk.

Volgens Holwerda kan kunst een belangrijk instrument van de kerk worden. “Ik zie kunstenaars als profeten van deze tijd. Die heb je nodig om tradities weer op te delven. De verbeelding kun je daar goed voor gebruiken.” Daarnaast lijkt het hem essentieel voor het voortbestaan van de kerk. “Als de kerk te dwingend wordt gaat het mis.” Hij wijst op een tekst boven het koor: ”t Misbruyck in Godes kerck allengskens ingebracht is hier weer afgedaen’. De tekst gaat over de Reformatie in de zestiende eeuw, toen protestanten het interieur van de toen katholieke kerk vernietigden. Daarmee riepen ze het in hun ogen katholieke ‘misbruik’ van de kerk een halt toe.
Jan Tregot, ‘De laatste dagen’. © Anton Houtappels

Giorgio Andreotta Calò, die het kunstwerk in de Oude Kerk maakte, werd enorm getroffen door de leegte van de kerk. In de Heilig grafkapel stond ooit een beeldhouwwerk van de graflegging van Jezus. Nu herinneren alleen nog een baldakijn en restanten van zuilen aan het kunstwerk. Als katholiek uit Italië was het voor Calò een vervreemdende ervaring. Zijn kunst verbeeldt zowel de graflegging als de wederopstanding van Jezus. Het licht schijnt niet alleen op wat er is, maar ook op wat er niet te zien is.

De vastentijd

Op woensdag, de dag na carnaval, begint de vastenperiode, die ook wel de veertigdagentijd wordt genoemd. Eigenlijk duurt de periode 46 dagen, maar op de zondagen wordt niet gevast. Met Pasen, als de opstanding van Jezus wordt gevierd, wordt het vasten feestelijk doorbroken.

Janpeter Muilwijk, ‘Der Tod und das Mädchen’. © Anton Houtappels

De vastentijd is een tijd van bezinning. Aswoensdag luidt het begin van de periode in. In katholieke kerken tekent een priester dan een kruisje van as op het voorhoofd van kerkgangers, als teken van berouw over hun zonden. Op de laatste vrijdag van de vastenperiode, Goede Vrijdag, wordt de kruisiging van Jezus herdacht. Op die dag wordt traditioneel de kruiswegstatie doorlopen. De kruiswegstatie is voor katholieken een manier om in eigen kerk de lijdensweg van Christus te doorlopen. De tocht langs de veertien kunstwerken staat symbool voor het afleggen van de Via Dolorosa in Jeruzalem. Volgens de christelijke traditie is dat de straat waar Jezus doorheen liep op weg naar zijn kruisiging.

Tegenwoordig geven gelovigen nieuwe invulling aan het vasten. Ze stoppen bijvoorbeeld niet met (vlees) eten, maar proberen veertig dagen geen alcohol te drinken, te stoppen met sociale media of ze onthouden zich in deze periode van seks. Vasten is al een tijdlang geen louter rooms-katholieke traditie meer: in toenemende mate wordt er ook gevast door protestanten en ongelovigen.

***

Lees ook:
Sta op Goede Vrijdag stil bij de ondraaglijkheid van het lijden

Theoloog Erik Borgman schreef een boekje met meditaties bij de kruisweg. Hij pleit ervoor het lijden van Jezus werkelijk serieus te nemen. ‘Voor je het weet wordt het iets van: Het komt vast wel goed op Paaszondag.’
Neo-vasten ook voor niet-gelovigen

Vlees, seks, internet, alcohol. In de veertig dagen tussen Aswoensdag en Pasen laten mensen allerlei zaken links liggen. De christelijke vastentijd kent steeds meer moderne invullingen, en is bovendien niet langer een louter katholieke aangelegenheid.

***

Dit artikel verscheen op 4 maart 2019 in dagblad Trouw.

Recensie Art Stations of the Cross in dagblad Trouw door Laura Molenaar

Lees de recensie ‘Verlies van het vertrouwde’ door Marianne van Waterschoot.

 

Recensie Nieuwwij over de tentoonstelling ‘(N)ergens thuis’ Nieuwwij. Dé website op het gebied van religie en samenleven in Nederland.

Lees de recensie over het Handboek voor kunst in de kerk door Wessel Stoker.

 

Recensie ‘Handboek voor kunst in de kerk’ Prof. Dr. Wessel Stoker is godsdienstfilosoof en emeritus hoogleraar Esthetica aan de Vrije Universiteit Amsterdam.