Stilte overvalt de kijker wanneer hij of zij wordt geconfronteerd met dit olieverfschilderij, de raadselachtige tegenhanger van de Madonna del Mare Nostrum. Je bent gedwongen een stap terug te doen, je ertoe te verhouden, een dialoog ermee aan te gaan in je hart. De pijn en schoonheid van het afgebeelde, de virtuositeit van zowel de compositie als het schilderen en de tot nadenken stemmende kracht van dit alles verplichten je tot bezinnen.
De titel en de compositie van dit kunstwerk verwijzen naar de beeldengroep van August Rodin, Les Citoyens de Calais. Het 12e-eeuwse verhaal erachter gaat over de heroïsche zelfopoffering van een groep inwoners van Calais. De stad werd verslagen en uitgehongerd door het Engelse leger. De voorwaarde van het vredesverdrag was dat sommige inwoners naar buiten moesten lopen met een touw om hun nek en met de sleutel van de poort in hun hand. Met het uitzicht op een zekere dood zouden ze de rest van de stad redden. Eenmaal in Londen kregen ze onverwachts hun vrijheid.
De gezichten en gebaren van de figuren drukken enkele van de emoties uit die vergelijkbaar zijn met die van de groep in het olieverfschilderij. De vraag rijst: zijn deze ‘Citizens of Calais’; misschien vertrokken (of probeerden zij te vertrekken) uit de tentenstad van Calais, de Jungle of Calais zoals het werd genoemd totdat het ontmanteld werd? De aluminium peddel lijkt hun sleutel tot het beloofde land. Het beeld is geënsceneerd, verlicht door een schijnwerper of een flitser, maar kan net zo goed een momentopname zijn van enkele mensen uit een grotere groep. Ze zien er heel echt, tegelijk bijna mythisch uit, gedrapeerd in gouden nooddekens. Ze staan monumentaal voor alle mensen die hun leven riskeren voor een doortocht naar een beter oord.
Deze mannen verschijnen op het strand als kwetsbare wezens met niet meer en niet minder dan hun naakte zelf. Gedachten buitelen over elkaar terwijl de kijker hen ziet. De hoofdfiguur is degene op de voorgrond, zijn hoofd gebogen en zijn rechterhand ten hemel heffend, met een intens vragend gebaar. Vier van de vijf figuren laten tekenen van lijden of uitputting zien. Mogelijk hebben ze onderweg wrede
beproevingen doorstaan door criminele organisaties die gedijen op mensenhandel en uitbuiting.
Enigszins onverwacht in deze groep, kijkt een karakteristieke centrale figuur recht in de ogen van de toeschouwer. Hij toont geen angst. Hij is waardig en lijkt vastbesloten om stand te houden; hij is overweldigend aanwezig. Deze mix van een verhaal, de actualiteit en de starende blik van een portret daagt de kijker uit om na te denken over zijn of haar sociale houding en persoonlijke overtuigingen. Afhankelijk van het daglicht en de eigen projectie van de toeschouwer kan het beeld bedreigend overkomen of juist medeleven oproepen.
Men kan uren besteden aan het bestuderen van de details. Zelfs het kapsel kan bijdragen aan de reactie, afhankelijk van de eigen belevingswereld. Je vraagt je af hoe mensen uit andere delen van de wereld op dit schilderij zouden reageren.
In de afbeelding schuilen emoties en gedrag als wanhoop en berusting, verraad en vertrouwen, veerkracht om te overleven. Misschien ook uitbuiting door of van een systeem? Het zet zeker vraagtekens bij iemands vooroordelen en gedachten over migratie nu, wanneer menselijk mededogen wordt uitgedaagd in het huidige maatschappelijke klimaat. Is er niet een zekere vermoeidheid in de discussie geslopen over dit onderwerp? Massale migratie als gevolg van klimaatverandering, oorlogen en armoede blijft een van de hot topics. Kan het vermogen tot mededogen worden afgestompt door de enorme aantallen? Het is tijd om dit vraagstuk – en de vragen die het in onze samenleving oproept – in de ogen te kijken.
Zijn deze mannen de hoop voor de toekomst in onze vergrijzende maatschappij? Zijn het veroveraars, zelfverklaarde burgers? Zijn burgerrechten in een welvaartsstaat een mensenrecht? Moet er een verschil in behandeling zijn tussen migranten die gaan voor betere levenskansen en vluchtelingen die rennen voor hun leven? Wat zou een evenwichtige langetermijnstrategie kunnen zijn voor een
humaan en rechtvaardig beleid inzake migratie en de vluchtelingencrisis? Alle mensen hebben het recht om als medemens behandeld te worden, toch? Hoe kan ik bijdragen aan een duurzamere, meer inclusieve en toekomstgerichte wereld?
Het gelaat van de onbekende te zien is een lang en intens proces.
Anikó Ouweneel-Tóth
*
afbeelding: Hansa Versteeg The Citizens of Calais, 2022, olie op doek, 150×150 cm
*
Dit kunstwerk is binnenkort te zien tijdens de expositie ‘Moedhouden’ , tussen 7 t/m 10 april 2023 (Paasdagen) te Molenweg 3, Geldermalsen, van 12 -17 uur.