Ik ben in ‘de oudste stilte van Nederland’, zoals Amsterdammers de Oude Kerk noemen. Het is het oudste gebouw en tevens het nieuwste museum van onze culturele hoofdstad. Marinus Boezem exposeert er op dit moment zijn conceptuele kunst, waar ik erg benieuwd naar ben.
Marinus Boezem is een ‘ideeënkunstenaar’. Hij werkt concepten uit, verbeeldt zijn ideeën. Hij gebruikt de kathedraalplattegrond als beeldmerk in zijn werk. De gotiek, met de kathedraal als hoogtepunt, ziet hij als een metafoor voor het menselijke verlangen tot vergeestelijking, op te stijgen naar het hogere. ‘Het is een concept, gevormd door gemeenschappelijke denkbeelden en inspanningen’, staat er in de brochure. Boezem heeft verschillende monumentale landschapskunstwerken gerealiseerd, zoals het Gotisch Groeiproject (in de volksmond De Groene Kathedraal genoemd). Zo kreeg de Flevopolder ook een gotische (s)tempel.
Zijn ‘kathedraalplattegrond-concept’ lijkt mij een metafoor voor de zoektocht naar het transcendente. De Grote Kerk verschaft daarbij een grootse context voor deze tentoonstelling, want stilte en ruimte, tijd en aandacht zijn sleutels voor een spirituele zoektocht. De harmonie van de gotische architectuur en hoe de zonnestralen door de glas in lood de grafzerken even aanraken spelen ook mee.
Ik ben een beetje verliefd op de Oude Kerk, op de stilte, de immense, heldere, gotische ruimte. Al eeuwen is het de schuilplaats van menselijk verlangen, leed en gebeden. Duizenden liggen er ook begraven.
Sinds de 13e eeuw wordt God hier vereerd. Toen de meeste mensen in houten hutjes woonden en vroeg stierven aan ziektes of rampspoed, waren kathedralen en kloosters ijkpunten in vele opzichten. Niet alleen van ver zichtbaar in het landschap, het waren ook de centra van kennis, zuivere klanken, prachtige kleuren, licht en wierook. Het ademde mysterie. Een bezoek had enorme inpact.
Ook ik ben onder de indruk. Dit is een oase na de tocht door de rosse buurt, zelfs op een doordeweekse ochtend krioelt het er van de toeristen (12 miljoen per jaar). Ooit was de kerk vol met katholieke pracht en praal. Sinds de Reformatie wordt de sensatie van rust juist versterkt vanwege de kale muren, de leegte, de eenvoud. En de grootte. Het gebouw is bijna net zo breed als lang, en zo hoog dat het de wetten van de gravitatie tart. Een mens is meteen op zijn/haar plaats gewezen. Generaties werkten hieraan mee, hun beste krachten gevend met één en dezelfde overtuiging: een huis te bouwen voor de Schepper op aarde, gevoed door het gedeeld verlangen om het aardse te overstijgen, om God te ontmoeten. Wat een discipline, gemeenschappelijke overtuiging, verenigde kracht. Nog steeds cultuurvormend.
In de kerk zijn verschillende kunstwerken uit Marinus’ oeuvre neergezet. Een aantal is nieuw en site specific, speciaal voor deze ruimte en voor deze gelegenheid gemaakt. Meteen bij de ingang ben ik gepakt door de esthetiek van een van zijn Meteoriet-en. Er zijn verschillende van deze grote gebroken spiegels te vinden in de tentoonstelling. Het concept werkt en de ideeën beginnen te stromen. De gebrokenheid in onze cultuur wordt weerspiegeld. Wat is er over van de generaties overstijgende gemeenschappelijke kracht om te reiken naar het bovennatuurlijke?
In de Mariakapel heeft hij een labyrinth van kerkhoge witte doeken geplaatst rondom een van de dikste pilaren van de kerk. Ventilatoren 
bewegen de dunne stof, wat een zacht ruisend geluid geeft. En als de ventilatoren niet zichtbaar zijn, geeft de beweging de suggestie van een aanwezigheid. Het concept werkt voor mij op verschillende manieren. Zo’n labyrinth is altijd een symbool van een zoektocht en een belofte om iets kostbaars te vinden in het midden. Hier heb je prachtige doorkijkjes naar details van het gebouw en eindig je bij de pilaar waar je omheen kunt blijven lopen. Oké, gotische architectuur is een van de zuilen van onze beschaving. Anderzijds vind ik de ventilatoren aandoenlijk. Het zou een onderzoek kunnen zijn naar hoe ver je zelf komt met het creeëren van de suggestie van aanwezigheid, de adem van God.
Vóór het hoge koor is de bouwlift van de kathedraal ingezet als onderdeel van conceptuele kunst. Het kunstwerk Into The Air (2016) wordt een deus ex machina genoemd, ‘god uit de machine’. Het apparaat brengt je 15 meter hoog en je beleeft alles in vogelvluchtperspectief. De kerk onthult zich als plattegrond, je ziet de mensen, de bezigheden, de eeuwenoude stof aan de balken en de daken van de loges voor de rijken (zij hadden blijkbaar geen interesse om omhoog te kijken).
Je ziet meer en anders, misschien wel vanuit een bescheiden ‘godsperspectief’. Bovenaan lees je een boodschap in een spiegel. In de literatuur is deus ex machina een techniek, waarbij onverwachte wendingen in het verhaallijn toegeschreven worden aan God. Kijk maar hoe je het bericht van de kunstenaar beleeft.
Er is ook een interactief borduurwerk, Gothic Gestures (2016), zoals in vele tentoonstellingen tegenwoordig. Buurtbewoners borduren met kruissteken aan de ontwerptekening van de kerk op een grote lap stof. De ambachtelijkheid is niet door de kunstenaar, maar door vrijwilligers bijeen gebracht. Wel verbindt hij in dit concept de ambachtelijkheid van het bouwen en het borduren aan het gebouw, het gezamenlijk tot leven roepen.
Sommige werken maken minder indruk op mij, zoals Windschaal (1968). Ik vond de verwoordingen op de schaal van Beaufort als kind al interessant, het verrast mij niet. Maar toegegeven, het blijft leuk om na te denken over hoe ‘het weer’ of ‘de adem’ in woorden te vangen. Het is een van de thematische lijnen geweven in de expositie. En het geluid van de flink ruisende Groene Kathedraal populieren – het werk Transformation (2016) – verstoren “de oudste stilte van Nederland”, in ieder geval wat mij betreft.
Marinus Boezem heeft een conceptuele zoektocht neergezet en houdt onze tijd een spiegel voor. Hij gebruikt de kracht en de sereniteit van de Oude Kerk en stelt ons de vraag: hebben we nog krachtige, cultuurvormende gemeenschappen? Kunnen we Gods adem en tegenwoordigheid aanwezig stellen in onze maatschappij? En hoe gaat zoiets in zijn werking?
Laat zijn zoekende concepten je uitdagen en inspireren.
Deze blog verscheen eerder op 20 januari 2017 op Lazarusmagazine.